Türkler, yerleştikleri yerlere beşeri ve doğal adlar verirken zamanla egemenliği altına aldıkları kent isimlerini de ya değiştirmiş ya da Türkçeye söylenişiyle korumuştur. Bu olgu göz önüne alındığında; çoğu kullandığımız yer adlarının (Toponimi/Ad bilim) yaşadığımız veya hiç görmediğimiz ortamları anlamlandırma işlevini üstlendiği anlaşılır.
Tralles kenti, 12.yy’da Selçuklu yönetimine katıldığında “Leşkeri Eli” adıyla anılmış, 13.yy’da Menteşeoğulları hâkimiyetine girdiğinde “Güzelhisar”, Aydınoğulları devrinde ise “Aydın Eli” adını almıştır.
14.yy’da Osmanlı’nın kontrolüne girdiğinde önce Anadolu Eyaletine bağlı “Livai Aydın” daha sonra “Aydın Eyaleti” ve son olarak “Aydın Vilayeti” adıyla cumhuriyete devrolmuştur.
Güzelhisar, Aydın Sancağının merkez kazasıydı. 17.’yy’a kadar Beylerbeyi, Sancakbeyi ve Kadıların yönetiminde kalmış, sonra vilayetlerin kurulmasıyla merkez kazaya dönüşmüştü.
Güzelhisar’ın 1430 ve 1461 tahrirlerinden Cami, Hacı İsa, Hisar Yakası, Kadı, Kilise Cami, Köprülü, Yenice (Sinli) adlarındaki 7 mahallesiyle canlı bir kasaba görünümünde olduğunu anlıyoruz.
16.yy’da fetihlerin etkisiyle gelişme gösteren Güzelhisar, 17.yy’da 22 mahallesi, 5000’i aşan nüfusu ve Sultaniye Caddesindeki ticaret alanlarıyla geniş bir kaza haline gelmişti.1]
Bu dönemin en kalabalık mahalleleri; Ali Baba Sultan, Balcı Hasan, Camiatik (Sarayiçi), Cemaleddin, Cuma, Debbağı, Hisar Yakası, İpekçiler, Karacaahmet, Kemer, Köprülü, Kubbeli Mescit, Tabaklı, Terziler, Torbacı, Yarbaşı (Pir Hasan) adlarını taşıyordu. Ayrıca Rum, Ermeni ve Yahudi nüfusu barındıran mahalleler bulunuyordu.
Güzelhisar, 18.yy’da bir yandan ekonomisiyle öte yandan Cihanoğlu (Gümrükönü) Hanı, Zincirli Han (Nasuh Paşa Külliyesi) Kurşunlu Çarşı (Bedesten), İdadi Mektepleri gibi sosyal ve ticari yapılarla gelişmesini sürdürmüştür.
19.yy'da sarsılan devlet otoritesinin kuvvetlendirilmesi için ayanlarla Senedi İttifak (1808) anlaşması yapılmış, Aydın Sancağı yönetimine el koyan Atçalı isyanı (1829) bastırılmış, Aydın Eyaleti kurulmuş (1836), Tanzimat Fermanı (1839)'nın öngördüğü yenilikler kapsamında vilayet yönetimine geçilmiştir.[2]
Aydın, Eyalet yönetimindeyken ayan ailelerden Cihanoğulları ve Karaosmanoğulları’nın, Vilayet yönetimindeyken mülki amirlerin etkisinde gelişme eğilimi kazanmıştır. Vilayetin Merkez Kazası Güzelhisar ise 24 mahallesiyle eski konumuna tekrar ulaşmıştır.
Kentin geçmişi ve halkın mekân algısıyla ilgili bilgiler veren mahalleler arasına; Hasan Efendi, Ramazan Paşa, Veysi (Üveys) Paşa, Orta, Çıksorut, Hüseyin Hoca, Hoca İlyas, Kaba Mescit, Kanlıkavak ve Kaynak Baba isimlerinde yeni mahalleler eklenmiştir.
Buraya kadar belirtilen yer adlarından beşeri, doğal ve mesleki unsurlara öncelikte yer verildiği gözlenmiştir.
1866’ta İzmir-Aydın demiryolunun hizmete girmesiyle madencilik sektöründeki işgücü akını, yer adı konusunda bir yansıma göstermeden 93 Harbiyle (1877-1878) kesintiye uğramıştır.
Savaş mağduru Rumelili, Giritli ve Kafkasyalı ailelerden yüzlercesi, Aydın genelinde iskân edilerek yeni hayatlarına tutunmaya çalışırken, I.Dünya savaşı (1914-1918) mübadilleri ile beraber yeni yer adlarının çıkışına neden olmuştur.
20.yy’ın başlarında işgal kuvvetlerinin Aydın’da sergilediği zulüm, yıkım ve talanı karşısında paniğe kapılan halk, başka yörelere göç ederek hayatta kalırken, geride bıraktığı hane ve işyerleri ile kültür varlıkları yakılıp yıkılmıştır.
İstiklal Savaşı sonrasında bir yandan işgalin yaraları sarılırken diğer yandan Mübadiller ile Anadolu'nun farklı yerlerinden gönderilen Kafkas göçmenlerin iskânı planlanmıştır.
Aydın’ın yakın çevresindeki Çeştepe, Işıklı, Kadıköy, Kardeşköy, Ovaeymir, Şevketiye, Tepecik, Yeniköy isimleriyle anılan göçmen mahalleleri kurulmuş, Romanların yerleşik hayata geçirilmesi için Ilıcabaşı adıyla bir mahalle daha iskâna açılmıştır.
İl Merkezinde, yakılıp, yıkılan tarihi mahalleler tekrar inşa edilmiş, cumhuriyetin kuruluş felsefesine uygun Zafer, Yedi Eylül, Kurtuluş, İstiklal, Cumhuriyet, Zeybek, Efeler, Ata, Güzelhisar, Meşrutiyet ve Mesudiye gibi sembolik isimlerle yeni mahalleler kurulmuştur.
20. yy’ın ikinci yarısından sonra yoğun imar faaliyetleriyle mevcut mahaller bir kez daha bölünmüş, Adnan Menderes, Fatih, Osman Yozgatlı, Girne ve Mimar Sinan isimleriyle mahalleler kurulmuştur.
Böylece Tahrir ve Avarız kayıtlarında ismi geçen Cuma, Kemer ve Orta Mahalle günümüze kadar ulaşırken Köprülü Mahallesi ile Veysi (Üveys) Paşa, Hasan Efendi Mahallesi ile Ramazan Paşa Mahallesi birleştirilerek varlıklarını korumuştur.
Yer adları konusunda en kapsamlı değişiklik, 1925, 1940, 1950 ve 1997 yıllarında gerçekleşmiştir. Bu yıllarda İçişleri Bakanlığı’nın genelgeleri gereği 69’u Aydın’da olmak üzere 30 bine yakın yerleşim yerinin adı Türkçeleştirilmiştir.[3]
Ayrıca güzel çağrışım uyandırmayan yer adları, Türkçe dahi olsa yeniden isimlendirilmiştir. Eğrikavuk, Eğrikavak olurken, Kocagözü Kocagür, Ova Emiri Ovaeymir olmuştur.[3]
Aynı şekilde Miletos Balat’a, Priene Güllübahçe’ye, Alinda önce Değirmencidere sonra Karpuzlu’ya, Nysa önce Eskihisar sonra Sultanhisar’a, Didyma önce Yenihasar’a sonra Didim'e, Orthosia Yenipazar’a, Alabanda önce Araphisar’a sonra Çine’ye, Değirmencik Germencik’e dönüşmüştür.
20.yy’ın sonlarında, devletin hedef ve ilkelerine paralel, yer adlarının Türkçe isimlerle değiştirilmesinden vazgeçilerek Türk ellerinde, Türk kültürünü yansıtan yer isimlerini değiştirme çabalarına karşı fırsat yakalanmıştır.
Aydın’da yer adları konusundaki son değişim, Büyükşehir Kanunu’nun uygulanmasıyla gerçekleşmiştir. 2014 yılındaki idari düzenlemeler gereği İl Merkezinde, köy ve beldeler mahalleye dönüşürken, bin yıllık ilçe geçmişiyle bekleyen Güzelhisar’ın yerine “Efeler” adında bir ilçe kurulmuştur.[4]
***
Kaynakça:
(i)İlknur Gürgen, XV-XVI. Yüzyıllarda Güzelhisar Kazası, Makale, 2015. Erişim Tarihi:01.08.2022, (http://adudspace.adu.edu.tr).
(ii)Olcay Pullukçuoğlu Yapucu, Aydın Sancağı 1845-1914 (Sosyal, Ekonomik, İdari, Kültürel Durum), Tez, 2006, Erişim Tarihi:10.08.2022 (https://tez.yok.gov.tr)
(iii)Aysun Kara, Aydın Efeler İlçesi Yer Adlarının Değerlendirilmesi, Tez, 2016, Erişim Tarihi:01.08.2022, (http://adudspace.adu.edu.tr).
(iv)Aslı Şahin, XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Aydın Sancağının Demografik Yapısı, Makale, 2008, Erişim Tarihi:01.08.2022, (http://adudspace.adu.edu.tr).
Dipnotlar:
[1]O.P.Yapucu, a.g.e, s29
[2]Aydın Eyaletinin kurulmuş tarihi ile ilgili bkz. A. Sarıbey, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Aydın’da Yönetim, 2006.
[3]A. Kara, a.g.e. s.12.
[4]Aydın’da Kuvayı Milliye Birliklerini kuran, Efe ve Zeybekleri silahlandıran, Milislerle birlikte savaşan Albay Mehmet Şefik Aker isminin unutulması istisnasız cehaletin tezahürüdür.
