İttihat ve Terakki Partisi’nin demokrasi mücadelesi sonuç vermiş, padişah II.Abdülhamit, otuz yıl önce askıya aldığı Kanuni Esasi Anayasasının 23 Temmuz 1908’de yeniden yürürlüğe girdiğini ve meclisin açıldığını duyurmuştur.

Böylelikle Türk tarihinde acı izler bırakan istibdat devri son bulurken aynı zamanda Talat Paşa hükümetinin 1918’de istifa ettiği tarihe kadar on yıl üç ay sürecek II.Meşrutiyet (Anayasal düzen) dönemi başlamıştır.

Mutlakiyet’in son sadrazamı Kamil Paşa ve hükümeti, Seçim Kanunu’na meşruiyet kazandırmak ve ayrıca yapılacak seçimin tatbikine dair talimat ve layihalar yayınlamak zorunda kalmıştır.

Buna göre seçimlerin 1908 yılının kasım ve aralık ayında, 121 sancak bölgesinde iki dereceli ve basit çoğunluk sistemine göre yapılması kararı ile seçme ve seçilme hakkı konusundaysa 1877 tarihli seçim talimatında yazılı esaslar dikkate alınmıştır.[1],[2]

Uzun bir süredir gizlilik içinde faaliyet gösteren İttihat ve Terakki Partisi (İTP), seçimlere katılacağını duyurmuş, muhalifi Ahrar Fırkası da aday göstereceğini açıklamıştır.  

Bu arada anayasal düzen karşıtlarının seçimleri baltalamak için giriştiği eylemlerin etkilemediği seçimler İTP, Ahrar Fırkası, Rum, Bulgar ve Ermeni cemaatleri arasında geçmiştir.

İTP’nin ezici üstünlüğü ile sonuçlan seçimlerde 281 Milletvekilinin 1’i hariç tamamını kazanan İTP, umduğu halk desteğine kavuşmuştur. Ancak hükümet kurmayıp bunun yerine hükümeti denetlemeyi ve kabineye 2 Milletvekili verilmesini daha uygun görmüştür.[3], [4]

II.Meşrutiyet’in ilk parlamentosu 17 Aralık 1908’de toplanmış, 1909 ve 1911 ara seçimleriyle birlikte kapatıldığı 18 Ocak 1912 tarihine kadar görev yapmıştır.[5]

Meclisin açılışından hemen sonra 31 Mart ayaklanması (13 Nisan 1909) yaşanmış, isyanda Harbiye Nazırı ile bir Milletvekilinin yanı sıra onlarca askeri öğrenci ve vatandaş katledilmiştir.

Hükümet, 31 Mart ayaklanmasının ilk gününde asilerin isteği üzerine istifa ederken İTP, Meclis’i açık tutarak ve çalıştırarak darbe girişimini önlemiştir.

Selanik'ten gelen “Harekat Ordusu” komutanı Mahmut Şevket Paşa, 24 Nisan’da isyanı bastırmış, yakalanan asiler çeşitli cezalara çarptırılmış, isyana sessiz kalan padişah II.Abdülhamit, hal fetvası ile tahttan indirilip Selanik’teki Alatini Köşküne sürgüne gönderilmiştir.

Şehzade Reşat'ın tahta geçmesi ve yeni hükümetin kurulmasıyla Meclis, 21 Ağustos 1909’da anayasayı değiştirerek yasamayı (Meclis), yürütmenin önüne geçirmiştir.

II.Meşrutiyetin ilk Meclisinde Aydın Vilayetini temsilen Aydın sancağından Hacı Süleyman (Bilgen) Efendi ile Mehmet Ubeydullah (Hatipoğlu) Efendi yer almıştır.

Hacı Süleyman (Bilgen) Efendi; 1855 Nazilli doğumludur. Nazilli Medresesinde Müderrislik yapmış siyaset adamıdır. 1877 Meclisi Mebusanına seçilmiştir. Meclisteki can yakıcı konuşmalarıyla dikkat çekmiştir. Milletvekilliğinden 21 Mart 1909’da istifa etmiştir. Atatürk tarafından “Mefkure Arkadaşımız” ifadesiyle tanıtılan Hacı Süleyman (Bilgen) Efendi, Nazilli Müdafai Hukuk Cemiyeti Kurucusu ve Sivas Kongresi Temsilcisidir.
Mehmet Ubeydullah (Hatipoğlu) Efendi; 1858 İzmir doğumludur. Gazeteci ve kitap yazarıdır. Tıbbiye’de okumuştur. II.Abdülhamit döneminde “Jön Türkçü” suçlamasıyla Fizan'a sürgüne gönderilmiştir. Avrupa’dan Amerika’ya geçerek on sene kaçak yaşamıştır. Yurda döndükten sonra Milletvekilliği yapmış, Teşkilatı Mahsusa’ya girerek Afganistan'da Müslümanları İngilizlere karşı örgütlemiştir.

İsmail Sıtkı (Erboy) Efendi; 1864 Bulgaristan doğumludur. Mektebi Hukuk mezunu avukattır. Gazete yayıncılığı ve başyazarlığı yapmıştır. Aydın Milletvekili Süleyman Efendi’nin istifası üzerine yerine, 1 Haziran 1909’da yapılan ara seçimlerini kazanmış ve görevini 1912’de yapılan erken seçimlere kadar devam ettirmiş, Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nın (HİP) kurucuları arasında yer almıştır.

1908 Meclisinin çalışma döneminde içte ve dışta çok fazla gelişme bir arada yaşanmıştır. Askeri, adli, siyasi, idari, sosyal ve iktisadi alanda yasal düzenlemeler yapılmış, ekonomik ve siyasi krizler nedeniyle 5 kez hükümet kurulmuş, Anadolu’da Kürt ve Ermeni isyanları baş göstermiş, Halaskar Zabitan isimli bir örgüt İTP’li kadrolara karşı terör eylemleri başlatmıştır. Ayrıca Arnavutluk, Libya ve Yemen’de ayaklanmalar çıkmış, Balkanlardaki toprak kayıpları devam etmiştir.

Bütün bu olumsuz gelişmeler, milli ekonomik model ve demokrasi temelinde devleti yeniden biçimlendirmek isteyen İTP’ye karşı güven kaybına yol açmıştır.

Bunun yansıması, İstanbul’da 1 milletvekilliği için 11 Aralık 1911’de yapılan ara seçiminde görülmüştür. Seçimi bir oy farkla 196’ya 195 kaybeden İTP, seçimlerde iktidarı kaybetmemek ve rakibi HİP’in daha fazla yükselmesini engellemek istediğinden erken seçim kararı almış, fakat anayasa değişikliği gerektiren teklifi, Mecliste 2/3’lik nisabı sağlamamıştır.

Yeni bir siyasi krizin eşiğinde Sultan Reşat’ın, erken seçim yapılmak üzere Meclisin 3 ay süre ile kapatılmasına dair teklifi kabul edilmiş ve 1908 Meclisi Mebusan’ı 18 Ocak 1912’de kapatılmıştır.

Alper UZUNGÜNGÖR

***

Kaynaklar:

(i) Tan Baykal, Türkiye’de İlk Seçimler ve Yasal Dayanakları, Makale, 2018, Erişim Trh:15.04.2023, (https://dergipark.org.tr).

(ii) Kenan Olgun, Osmanlı Meclisi Mebusanı’nda Ara Seçimler (1908-1912 Dönemi), Erişim Trh:15.04.2023, (https://atamdergi.gov.tr).

(iii) Satılmış Gökbayır, Gizli Bir Cemiyetten İktidara Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti, Makale, 2012, Erişim Trh:15.04.2023, (https://dergipark.org.tr).

(iv) Zehra Arslan, Ağustos 1909 Tarihli Cemiyetler Kanunu Üzerinde Meclis-i Mebusan’da Yapılan Müzakereler, Makale, 2010, Erişim Trh:07.04.2023, (https://www.sosyalarastirmalar.com)

Dipnotlar:

[1] İki dereceli seçim ya da dolaylı oy sistemi, iki aşamadan oluşan ve önce ilk seçmenlerin ikinci seçmenleri, ikinci seçmenlerin de milletvekili seçtiği seçim sistemidir.

[2] Oy verme işlemi tek bir günde yapılmazdı. Seçmenler, başlarında imam, papaz, haham veya muhtar bulunacak şekilde ve davet edildikleri günde gruplar halinde sandık başına gelerek oy kullanırdı.

[3] Bir Milletvekilliğini Ahrar Fırkası kazanmıştır.

[4] İTP, cemiyet yasağı nedeniyle her seçim bölgesinde örgütlenmediğinden İttihatçılığı temsil etmeyen çoğunluk Milletvekilleriyle hükümet kurmak istememiştir.

[5] Çeşitli nedenlerle boşalan 44 milletvekilliğinin 42'si için 1909’da 1’i için 1911’de ara seçim yapılırken 1 bölgede seçim yapılmamıştır.